Κόντογλου, Φώτης

(Αϊβαλί, Μικρά Ασία 1897 – Αθήνα 1965). Ζωγράφος και λογοτέχνης. Ξεκίνησε τις σπουδές του στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, τις οποίες όμως εγκατέλειψε για να σπουδάσει ζωγραφική στο Παρίσι, αφού πρώτα διέμεινε για ένα μικρό χρονικό διάστημα στην Ισπανία. Το 1919 άρχισε την καλλιτεχνική του δραστηριότητα στην Αθήνα ως λογοτέχνης. Θεωρείται ο πρώτος και κυριότερος εκπρόσωπος του ρεύματος της επιστροφής της νεοελληνικής τέχνης στους εικαστικούς τρόπους και στα νοήματα της ορθόδοξης αγιογραφίας και της ελληνικής λαϊκής παράδοσης. Το πλήγμα της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922 στάθηκε αποφασιστικό για την πνευματική του κατεύθυνση. Στο Άγιον Όρος, όπου για ένα διάστημα αποσύρθηκε, μελέτησε τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή ζωγραφική και κατόρθωσε να ανακαλύψει τη μυστική γλώσσα της. Έκτοτε, απομακρύνθηκε από τη δυτική τέχνη και αφιερώθηκε στην υπόθεση της διατήρησης και αναζωογόνησης των νοημάτων και των παραδοσιακών εκφράσεων της ορθοδοξίας. Αγωνίστηκε για την αφύπνιση της ελληνικής οπτικής ευαισθησίας, την αποδέσμευσή της από τις ξένες επιρροές και την επανασύνδεσή της με τις πολιτιστικές ρίζες της. Γι’ αυτό τον σκοπό εργάστηκε αδιάκοπα, με πλήθος δημοσιευμάτων σε εφημερίδες και περιοδικά, με αντιγραφές βυζαντινών και μεταβυζαντινών έργων, με την εκτεταμένη ζωγραφική και λογοτεχνική του παραγωγή και τον κύκλο των μαθητών που δημιούργησε. Επιπλέον, εργάστηκε ως συντηρητής και σύμβουλος του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, του Κοπτικού Μουσείου Καΐρου και του Αγίου Όρους και αποκατέστησε πολλές εικόνες και τοιχογραφίες στον Μιστρά, στην Ομορφοκκλησιά Αττικής κ.α. Ωστόσο, το κύριο μαχητικό του μέσο ήταν η ζωγραφική. Το πρώτο χρονολογικά μεγάλο έργο του είναι οι τοιχογραφίες στο αναγνωστήριο του δημοτικού μεγάρου Αθηνών. Σε μία συνεχή ζωφόρο παρελαύνουν τα σημαντικότερα πρόσωπα της ελληνικής ιστορίας, από τους μυθολογικούς χρόνους έως και την Επανάσταση του 1821, φιλοτεχνημένα κυρίως με την αυστηρή τεχνοτροπία της Κρητικής αγιογραφικής σχολής και πλαισιωμένα από κλασικίζοντα κτίρια, σχιστούς βράχους, σκόρπια αγριολούλουδα, φυτά της Αττικής και λεπτόκορμα ζώα. Την ίδια ποιητική επαφή με τα όντα του φυσικού κόσμου διατήρησε και στα άλλα έργα της κοσμικής του ζωγραφικής, στις προσωπογραφίες που εμπνεύστηκε από τα Φαγιούμ και στον μεγάλο αριθμό των ξυλογραφιών και σχεδίων που συνοδεύουν τα λογοτεχνικά του κείμενα. Η θρησκευτική ζωγραφική του Κ. περιλαμβάνει φορητές εικόνες, σχέδια και κυρίως τον πλούσιο όγκο των τοιχογραφιών στις εκκλησίες της Ζωοδόχου Πηγής στο Λιόπεσι Αττικής (1939-47), της Καπνικαρέας της Αθήνας (1953), του Αγίου Γεωργίου Κυψέλης (1958), του Αγίου Χαραλάμπους, του Αγίου Ανδρέα, του Αγίου Νικολάου Κάτω Πατησίων κ.α. Αντίθετα από την κοσμική, η θρησκευτική του ζωγραφική εξελίχθηκε μέσα σε ένα καθαρά ασκητικό κλίμα. Τα γραφικά και χυμώδη στοιχεία των τοιχογραφιών του δημαρχείου εγκαταλείπονται, οι καμπύλες οξύνονται, τα χρώματα περιορίζονται στο ελάχιστο, σχεδόν στη μονοχρωμία, οι μορφές εξαϋλώνονται και γίνονται οπτικές αποτυπώσεις του θείου λόγου. Κατά τον Κ., η θρησκευτική τέχνη της ορθοδοξίας είναι τέχνη λειτουργική και ευαγγελιζόμενη, που δεν έχει σκοπό να τέρψει ή απλώς να υπενθυμίσει τα άγια πρόσωπα και περιστατικά, αλλά να ανυψώσει την ψυχή στον μυστικό κόσμο της πίστης και της κατάνυξης, με διάμεσο τη «χείρα» του τεχνίτη, η οποία οδηγείται από τη θεία Χάρη. Με αυτή τη μυστικιστική τοποθέτηση, ο Κ. δεν έπαψε να ασκείται και να «ρωτά ταπεινά» τα προγονικά αγιογραφικά έργα, αποβλέποντας στην απελευθέρωσή του από τα δεσμά της ύλης και της τεχνικής και επιζητώντας να γίνει άμεσος δέκτης και φορέας της ουσίας του λόγου. Γι’ αυτό και αρνήθηκε την αντιγραφή των φυσικών πραγμάτων, αφού δεν αποτελούσαν τον στόχο του, και μαχόταν με φανατισμό τις παρεμβολές της δυτικής τέχνης, την οποία θεωρούσε υποδεέστερη. Επιπλέον, δεν περιορίστηκε μόνο στη στηλίτευση της χρήσης δυτικών στοιχείων από τη σύγχρονη νεοελληνική τέχνη, αλλά επισήμανε την παρουσία τους ακόμα και στα παλαιά γραπτά κείμενα περί ζωγραφικής, όπως στην Ερμηνεία του Διονυσίου του εκ Φουρνά, ελέγχοντας με το ίδιο μέτρο και το έργο πολλών μεταβυζαντινών αγιογράφων. Έτσι, η ζωγραφική του, παρά την προσήλωσή της στα πρότυπα, δεν αποτελεί μία απλή και νεκρή αναπαραγωγή παρωχημένων τύπων, αλλά άγρυπνη πνευματική πορεία και κάθαρση. Καρπός της μαθητείας του στην αγιογραφία της Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι και το δίτομο βιβλίο του Έκφρασις (Αθήνα, 1960), το οποίο απέσπασε το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών. Μέσα στα ίδια πλαίσια εξέδωσε και το έργο του Αγιογράφοι της Τουρκοκρατίας και σε συνεργασία με τον Ανδρέα Ξυγγόπουλο τις Τοιχογραφίες του Υμηττού. Στον τομέα της θρησκευτικής τέχνης, η θέση του Κ. λειτούργησε ως κοινή συνείδηση και η παλιά λειτουργική αγιογραφία, που συνεχίστηκε από τους μαθητές του, επανέκτησε βαθμιαία τη θέση της στους τοίχους των εκκλησιών. Στην κοσμική ζωγραφική, το παράδειγμα και η διδασκαλία του άνοιξαν νέους σημαντικούς δρόμους, καθώς πολλοί καλλιτέχνες έπαψαν να αναζητούν την ελληνικότητα σε ανεκδοτικά εξωτερικά στοιχεία και στράφηκαν προς την ίδια την ελληνική τέχνη σε όλη της την έκταση. Λιγότερο αδιάλλακτοι από τον δάσκαλο και σύμφωνα με την τεχνική του καθενός, ενσωμάτωσαν στα ελληνικά εκφραστικά δεδομένα τις εμπειρίες διαφόρων σύγχρονων ευρωπαϊκών ρευμάτων, προσαρμόζοντας τη νεοελληνική τέχνη στις αισθητικές απαιτήσεις του 20ού αι. Στο λογοτεχνικό του έργο –πεζά που διέπονται από έντονη ποιητική διάθεση όπως το Pedro Cazas του 1919 και το Βασάντα του 1923– ο Κ. συνδύασε τη βαθιά θρησκευτικότητα με ένα ριψοκίνδυνο και περιπετειώδες πνεύμα. Αναφέρεται σε ληστές και ασκητές με την ίδια συμπάθεια, σε μια γλώσσα που παραπέμπει σε παλαιότερα λαϊκά αναγνώσματα και συναξάρια (όπως έλεγε και ο ίδιος, επεδίωκε να χαρίσει στη γλώσσα του το γνώρισμα της μαστοριάς και την επεξεργαζόταν σαν να φιλοτεχνούσε ένα ψηφιδωτό), ενώ συνέδεσε τον χριστιανισμό με τις ανατολίτικες βυζαντινές ρίζες του. Ο Φώτης Κόντογλου απεικονίζει στις τοιχογραφίες του αναγνωστηρίου του δημοτικού μεγάρου Αθηνών τις βασικές μορφές της ελληνικής ιστορίας, από τους μυθολογικούς χρόνους έως την Επανάσταση του 1821. Στη φωτογραφία, ένα τμήμα της σειράς που τιτλοφορείται «Οι βασιλείς της Αττικής». Ο ζωγράφος, αγιογράφος και λογοτέχνης Φώτης Κόντογλου (φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»).